قرطاس

فاعل بالجبر

با توجه به اینکه ممکن است فاعل با اراده‌ای نیز در اثر تسلط فاعل قوی‌تری مجبور شود که برخلاف خواست خودش حرکت کند نوعی دیگر از فاعلیت را بنام فاعل جبری اثبات کردند که در مورد فاعل ارادی مانند فعل قسری نسبت به فاعل طبیعی است.
واژه جبر که در برابر اختیار بکار می‌رود گاهی به‌عنوان نقیض اختیار لحاظ می‌شود و به این معنی بر فاعل‌های طبیعی و قسری هم اطلاق می‌گردد و گاهی به موردی که شانیت اختیار دارد اختصاص می‌یابد و تنها فاعل مختاری که در شرایط خاص و تحت تاثیر عامل خارجی قوی‌تری اختیار خود را از دست می‌دهد مجبور نامیده می‌شود و منظور از فاعل بالجبر همین معنای دوم است.

ولی باید توجه داشت که از دست دادن اختیار مراتبی دارد مثلاً کسی که مورد تهدید قرار می‌گیرد و کاری را از روی اکراه انجام می‌دهد و کار وی نوعی کار جبری تلقی می‌گردد همچنین کسی که در شرایط خاصی ناچار می‌شود که برای ادامه حیاتش از گوشت میته استفاده کند کار وی نیز نوعی کار جبری به‌حساب می‌آید اما چنان نیست که در موارد اکراه و اضطرار به‌کلی سلب اختیار شود بلکه دایره اختیار فاعل نسبت به شرایط عادی محدودتر می‌گردد و ظاهراً منظور فلاسفه از فاعل بالجبر چنین مواردی نیست بلکه منظور موردی است که اختیار فاعل به‌کلی سلب شود و ازاین‌روی می‌توان گفت که چنین فعلی درواقع از اجبار کننده صادر می‌شود و نسبت آن به شخص اجبار شونده نسبت انفعال است چنانکه در مورد فعل قسری نیز اشاره شد.

ادامه در پست بعد