قرطاس

یا رب

حضرت زهرا(س) «محدثه» يعني كسي كه فرشتة الهي با او گفتگو داشته است و البته اين امر هرگز ملازم با پيامبري نيست.

با اين توضيح كه يكي از فضايلي كه براي حضرت زهرا ـ سلام الله عليها ـ برشمرده اند، كه البته از بزرگترين فضايل آن حضرت است، نزول جبرئيل بر وي مي باشد. در كتاب كافي به سند معتبر آمده كه فاطمه پس از مرگ پدر دچار اندوهي عميق شد. اين بود كه جبرئيل جهت عرض تسليت خدمت ايشان آمده، و اخباري از آينده را برايش بيان نموده و علي ـ عليه السّلام ـ آنها را مي نوشت.(1) اين نوشته ها بعدها به «مصحف فاطمه» مشهور شد.(2) و به عنوان يكي از منابع علم ائمه، از امامي به امام ديگر سپرده شد. تا اينكه سرانجام به دست امام عصر رسيد.(3) از اين رو فاطمه عنوان «محدثه» يافت. يعني كسي كه با فرشتگان گفت و شنود دارد.(4) اين ويژگي مهم، ما را بر آن مي دارد تا اندكي پيرامون چگونگي دستيابي فاطمه ـ سلام الله عليها ـ به وحي و وجه تمايز آن با وحي در نبوت، سخن بگوييم.

وحي تشريفي

قرآن، مواردي غير از آنچه را كه ما به عنوان وحي بر انبياء مي شناسيم، را نيز وحي ناميده است. از جمله اينكه فرموده: وَ أَوْحي رَبُّكَ إِلَي النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً (و پروردگار تو به زنبور عسل وحي نمود كه از كوهها، خانه هايي برگزين)(5) و فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَ أَوْحي فِي كُلِّ سَماءٍ أَمْرَها (پس آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز آفريد و در هر آسماني، كار آن را وحي نمود)(6) و إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَي الْمَلائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِينَ آمَنُوا (و هنگامي كه پروردگارت به فرشتگان وحي نمود، من با شما هستم كساني را كه ايمان آورده اند ثابت قدم بداريد)(7) و وَ أَوْحَيْنا إِلي أُمِّ مُوسي أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ (و به مادر موسي وحي كرديم كه موسي را شير بده و هنگامي كه بر جان او ترسيدي، وي را به دريا بينداز)(8) و وَ إِذْ أَوْحَيْتُ إِلَي الْحَوارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَ بِرَسُولِي (و هنگامي كه به حواريون وحي كردم كه به من و رسولم (عيسي) ايمان بياوريد)(9) و نيز نزول جبرئيل به صورت انسان بر مريم و سخن گفتن با وي.(10)

اين آيات و تفاسير آن مي رساند آنچه از وحي شنيده شده كه مخصوص پيامبران است، «وحي تشريعي» مي باشد. ولي «وحي انبايي» بر غير پيامبر نيز نازل مي شود. تفاوت اين دو قسم وحي در آن است كه براساس وحي تشريعي، فرد به مقام نبوت نايل آمده ولي در وحي انبايي، بدون اينكه فرد از مقام نبوت برخوردار شود، به اخبار غيبي دست مي يابد. نزول وحي دربارة حضرت زهرا ـ سلام الله عليها ـ نيز از قبيل وحي انبايي بوده و در آن مطالبي از جمله اخبار گذشته و آينده تا روز قيامت آمده است.(11)

حضرت فاطمه (س) و نزول جبرئيل

هرگاه نفس انسان از جنبة كمالات به مرتبه اي رفيع برسد، صورت هاي ملكي و ملكوتي برايش تمثّل مي يابند.(12) چنانكه دربارة حضرت مريم ـ سلام الله عليها ـ جبرئيل به صورت بشري، برايش تمثل يافت. فاطمه ـ سلام الله عليها ـ از اهل بيت پيامبر و به حكم آيه تطهير(13) معصوم مي باشد. حقيقت عصمت، نيروي ملكوتي است كه دارنده اش را از هرگونه عيب و زشتي، حفظ مي نمايد.

امام خميني دربارة شايستگي وجودي حضرت فاطمه ـ سلام الله عليها ـ براي دريافت وحي مي گويد: «مسألة فرود آمدن جبرئيل (بر حضرت زهرا) يك مسأله ساده نيست. خيال نشود كه جبرئيل براي هر كس امكان نزول دارد. يك تناسب كامل ميان مقام و عظمت جبرييل كه روح اعظم است، و روح آن شخصي كه جبرييل بر او وارد مي شود، لازم است.»(14)

و به دليل همين وسعت روح و شأن رفيع فاطمه ـ سلام الله عليها ـ بود كه پيامبر اكرم درباره اش فرموده: هر كس فاطمه را آن گونه كه حق معرفت بدو است بشناسد، ليلة القدر را ادراك كرده است، و همانا كه فاطمه ناميده شده است بدين لحاظ كه خلق از كنه معرفتش بريده شده اند ـ يعني به كنه معرفت او نمي رسند(15)


پاورقی:
1. كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، انتشارات مسجد چهارده معصوم، ج 2، ص 355 ـ 356.
2. همان، ج 1، ص 346.
3. ابي جعفر محمد بن جرير بن رستم (طبري)، دلائل الامامه، قم، منشورات رضي، چاپ سوم، 1363، ص 28.
4. صدوق، علل الشرايع، نجف، مكتبة الحيدريه، 1385 هـ ، ص 182، باب 146، ح1.
5. نحل: 68.
6. فصلت: 12.
7. انفال: 12.
8. قصص: 7.
9. مائده: 111.
10. مريم: 16ـ21.
11. ر.ك. طبري، دلائل الامامه، قم، منشورات الرضي، چاپ سوم، 1363، ص 27 ـ 28.
12. ر.ك. حسن زاده آملي، حسن، شرح فص حكمة عصمتية في كلمة فاطمية، نشر طوبي، 1379، ص 350.
13. احزاب: 33.
14. صحيفة نور، ج 19، ص 278.
15. حسن زاده آملي، حسن، شرح فص حكمة عصمتية في كلمة فاطمية، نشر طوبي، 1379، ص 261.

یا رب

سوال:

آیا حیوانات مامور به عبادت هستند؟ اگر حیوانات عبادت می کنند و اختیار هم ندارند پس چرا قران مشرکان و کفار را به حیوان مثال می زند؟ اگر حیوان عبادت می کند دیگر نباید کافر را به او مثال زد. قرآن یک جا می گوید، پرندگان با حضرت داود ذکر خدا می گفتند. یعنی اینکه حیوانات عبادت می کنند.
یک جا می گوید کافران مانند حیوانات هستند و چیزی نمی فهمند؟ اولئک کالانعام . بالاخره حیوانات عبادت می کنند یا نه؟ چرا مشرکان و کفار را قرآن به حیوانات تشبیه کرده است؟ چرا به چیز دیگری شبیه نکرده؟ چرا به شیطان که عبادت نمی کند شبیه نکرده ؟

=======================

پاسخ:

بعضی از علماء معتقد به حشر حیوانات هستند (ماخذ این استدلال آیه و اذا الوحوش و حشرت )

و وقتی موجودی برایش حشر قائل شویم لاجرم برایش باید اختیار هم قائل شویم و همینطور عقلی که مبنای اختیار است و وحی ای که هادی آن اختیار است و …

که البته این مطلب به عقیده این حقیر صحیح نیست.

عبادت به سادگی انجام اعمال و ادای کلماتی در طول شبانه روز نیست. عبادت وابسته به فهم وحی و سفارشاتی که در آیات کتاب خدا بدانها اشاره شده - پرهیزکاری از گناه و تزکیه نفس است تا انشاالله سیر الی الله تعالی.

پیچیدگی و ظرافت عبادت صحیح برای انسانهای هدایت شده هم زیاد به نظر می آید چه رسد به انسان عادی و یا حتی حیوان.

اما موجودات دیگر بغیر از انسان در مسیر هدایت انسان قرار گرفته و همچنین در مسیر ذکر خداوند است برای یادآوری بر انسانی که تمام خلقت بخاطر اوست.

انسان با درک جهان خلقت متوجه این مطلب میشود که تمام موجودات اعم از حیوانات حشرات جامدات - نباتات و غیره همگی در حال وصف خالق اند برای انسان.

ولی چون ذی شعور نیستند و بالطبع بدون اختیار ( چون اختیار با حضور عقل و شعور معنا پیدا میکند و الا بدون شعور اختیار بی مفهوم است )

وقتی کافری را خداوند در قرآن شان حیوان و پست تر را برایش در نظر میگیرد بدنی خاطر است که یک کافر نفس لوامه و بعد بالطبع مطمئنه را بطور تدریجی از دست داده - تمام افعال شخص از تعالی انسانی دور شده و شخص اسیر نفس اماره میشود و از سلک انسانها خارج به حیوان و یا پست تر تبدیل میشود.

برای حیوان هم عبادت اختیاری ای قابل تصور نیست لذا حشر و ثواب و توبه و … برای غیر انسان بی مفهوم است.

یا رب

صبر در برابر آزار کافران


وَمَا لَنَا أَلاَّ نَتَوَکَّلَ عَلَى اللّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَیْتُمُونَا وَعَلَى اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ

و چرا بر خدا توکل نکنیم و حال آنکه ما را به راه‏هایمان رهبرى کرده است و البته ما بر آزارى که به ما رساندید شکیبایى خواهیم کرد و توکل‏کنندگان باید تنها بر خدا توکل کنند
خدایى که هدایت کرد، حمایت هم مى‏کند. پس تنها بر او توکّل کنیم.«نتوکل على اللَّه و قد هدینا»
راه انبیا همان راه خداست. (به جاى «سبله» فرمود:) «سُبلنا» چنانکه در جاى دیگر مى‏فرماید: «قل هذه سبیلى ادعوا الى اللَّه على بصیرة»
لازمه پیمودن راه خدا، تحمّل سختى‏هاست. «سبلنا - لنصبرنّ»
هم باید بر خدا توکل کرد و هم باید در برابر مخالفان صبر و مقاومت نمود. «نتوکل على اللَّه… ولنصبرنّ»
مؤمن با آزار و شکنجه، از عقیده و عملش دست برنمى‏دارد. «لنصبرنّ على ما آذیتمونا»
کسى مى‏تواند صبر کند که تکیه‏گاهى داشته باشد. «لنصبرنّ… على اللَّه نتوکل

آیه شماره 12 از سوره مبارکه ابراهیم

یا رب

سوال:

امير مومنان علي عليه السلام در خطبه قاصعه نهج البلاغه از ابليس به ملك تعبير كرده است و برخي از مفسران مانند شيخ طوسي و … نيز گفته اند ابليس فرشته بود و براي همين خدا به او فرمود بر آدم سجده كن ؛ با اين نگاه معناي «وكان من الجن» چيست؟

=============

پاسخ:

ظاهر کلام الهی صراحت دارد که شیطان از ملائکه نیست بلکه از گروه جنیان است:

«وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»؛ به ياد آريد زمانى را كه به فرشتگان گفتيم: «براى آدم سجده كنيد!» آنها همگى سجده كردند جز ابليس ـ كه از جن بود ـ و از فرمان پروردگارش بيرون شد. (کهف، 50)

کسانی که قائلند ابليس از فرشتگان بوده آيه فوق را به مفهوم لغوى آن تفسير مى ‏كنند، و مى ‏گويند منظور از “كانَ مِنَ الْجِنِّ” اين است كه ابليس از نظر پنهان بود، هم چون ساير فرشتگان.

ولی در جواب بیاید گفت كه اين معنى كاملا خلاف ظاهر است.

در خطبه قاصعه نهج البلاغه نیز نام “ملک"، از باب مجاز برای شیطان به کار برده شده است. (تفسير نمونه، ج ‏12، ص 467)

از طرفی کسانی که قائلند شیطان از ملائکه نبوده بلکه از جنیان است، ادله متعددی اقامه کرده اند:

1. شیطان کافر است در حالی که ملائکه معصوم هستند:

«عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ»؛ آتشى كه فرشتگانى بر آن گمارده شده كه خشن و سختگيرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمى‏كنند و آنچه را فرمان داده شده‏اند (به طور كامل) اجرا مى‏نمايند! (تحریم، 6)

2. ملائکه ذریه و زاد و ولد ندارند در حالی که شیطان ذریه و فرزند دارد:

«أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني‏ وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلاً»؛ آيا (با اين حال،) او و فرزندانش را به جاى من اولياى خود انتخاب مى‏ كنيد، در حالى كه آنها دشمن شما هستند؟! (فرمانبردارى از شيطان و فرزندانش به جاى اطاعت خدا،) چه جايگزينى بدى است براى ستمكاران! (کهف، 50)

3. روایات به صراحت، شیطان را از جنیان دانسته اند و از جنس ملائکه بودن ابلیس را باطل دانسته اند:

در روایتی از امام رضا علیه السلام در این زمینه آمده:
فرشتگان همگى معصوم و از كفر و زشتيها به لطف پروردگار، محفوظ هستند. راوى حديث مى ‏گويد: به امام عرض كردم مگر ابليس فرشته نبود؟ حضرت فرمودند: نه، او از جن بود، آيا سخن خدا را نشنيده‏ ايد كه مي فرمايد: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ». (عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج ‏1، ص 269)

در حديث ديگرى از امام صادق علیه السلام نقل شده فرمودند:
ابلیس از جن بود، ولى همراه فرشتگان بود، آن چنان كه آن ها فكر مى ‏كردند از جنس آنان است (بخاطر عبادت و قربش نسبت به پروردگار) ولى خدا مى ‏دانست از آن ها نيست، هنگامى كه فرمان سجود صادر شد آن چه مى ‏دانيم تحقق يافت (پرده‏ ها كنار رفت و ماهيت ابليس آشكار گرديد). (الكافي، ج ‏2، ص 308، ح 6؛ تفسير نورالثقلين، ج ‏3، ص 267؛ البرهان في تفسير القرآن، ج ‏3، ص 643)

بنابر این؛ ابلیس در گروه ملائکه بوده است ولی از جنس آن ها نبوده بلکه از گروه جنیان است.

یا رب

راغب در مفردات می‌گوید: «وحی به معنای اشاره سریع است و به همین جهت به کارهای سریع وحی گفته می‌شود و به سخنان رمزی و آمیخته با کنایه که با سرعت رد و بدل می‌گردد نیز این واژه اطلاق می‌گردد که گاه با اشاره و گاه با کتابت حاصل می‌شود. سپس به معارف الهیه که به انبیاء و اولیاء القاء می‌گردد واژه وحی اطلاق شده است».

معنای اصطلاحی: وحی اصطلاحی ارتباطی معنوی است که برای پیامبران الهی جهت دریافت پیام آسمانی از راه اتصال با عالم غیب برقرار می‌شود. پیامبر گیرنده‌ای است که پیام را به واسطه همین ارتباط و اتصال از فرستنده آن؛ یعنی خداوند، دریافت می‌کند و جز او هیچ کس شایستگی و توان چنین دریافتی را ندارد. به گفته مرحوم علامه طباطبائی: «وحی یک نوع سخن گفتن آسمانی است که از راه حسّ و تفکر عقلی درک نمی‌شود، بلکه درک و شعور دیگری است که گاهی در برخی از افراد به مشیت الهی پیدا می‌شود و دستورات غیبی را که از حس و عقل پنهان است از وحی و تعلیم الهی دریافت می‌کند».

وحی در قرآن:
وحی و ایحاء در قرآن مجید به معانی مختلف آمده که از آن جمله‌اند:

1- الهام فطری به انسان:

2- الهام غریزی به حیوان:

3- اشاره سریع و مرموز:

4- وسوسه شیطان:

5- سخن گفتن خدا با انبیاء:

انواع وحی بر پیامبران:
اتصال و ارتباط غیبی میان پیامبر و خداوند به سه صورت امکان‌پذیر است که در آیه 51 سوره شوری بدانها اشاره شده است:

بنابراین وحی بر پیامبر به سه صورت ذیل انجام می‌پذیرد:
1. القاء معنا و مقصود بر قلب پیامبر بدون واسطه فرشته وحی
2. سخن گفتن با پیامبر از پس پرده مانند داستان شجره طور که موسی (ع) سخن خدا را از ناحیه درخت می‌شنید
3. القاء امری به فرشته وحی تا او وحی الهی را از جانب خداوند بی‌کم و کاست به یکی از انبیاء ابلاغ نماید.

فرق الهام و وحی:
وحی فرود آمدن فرشته و سخن گفتن با پیامبر است و الهام نوعی احساس و ادراک درونی و خلجانان روحی است که گاه به آدمی دست می‌دهد، نمونه آن الهامات شاعرانه و عارفانه است که درک می‌شود اما منبع و منشأش روشن نیست. در صورتی که منبع وحی روشن است. وحی خود منشأ صدور احکام و قوانین تازه‌ای برای بشر است اما الهام تنها کشف قوانین هستی است».

یا رب

سوال:

قرآن کریم میفرماید:

هل انبئکم علی من تنزل الشیاطین تنزل علی کل افاک اثیم یلقون السمع فاکثرهم کاذبون

آيا شما را خبر دهم كه شياطين بر چه كسى فرود مى‏ آيند
بر هر دروغزن گناهكارى فرود مى ‏آيند
[دزدانه] گوش فرا مى ‏دارند و بيشترشان دروغگويند

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان چنین میفرمایند:

و در جمله ((یلقون السمع و اکثرهم کاذبون )) ظاهر چنین مى نماید که دو ضمیر جمع در ((یلقون )) و در ((اکثرهم )) هر دو به شیاطین بر مى گردد و سمع مصدر است ، ولى به معناى مسموع است و مراد از آن مسموع ، اخبار آسمانى است که شیطانها و لو به طور ناقص مى شنیدند، چون شهاب ثاقب ، آنها را مى راندند و نمى گذاشتند اخبار آسمانى را به طور کامل گوش دهند و آنچه استراق سمع مى کردند و مى شنیدند ناقص ‌ و غیر تمام بود و به همین جهت دروغهاى بسیارى با آن مخلوط مى شد.

سوال اینست که اگر بین نزول ملائکه بر قلب انبیاء و نزول شیاطین بر انسانها تفاوت هست (به دلیل تجرد ملائکه) پس چرا (شیاطین ) باید بتوانند همان چیزهایی را استراق سمع کنند و دزدانه گوش دهند که ملائکه میشوند؟

چرا از این نظر با ملائکه تفاوتی ندارند؟

========================

پاسخ:

باید گفت ملائک وحی را بر قلب انبیاء نازل می کردند.از این جهت شیاطین هم چون آزاد بودند،هنگام نزول وحی می توانستند دزدانه اخبار غیبی را گوش دهند.
توضیح این که:
هنگامی که شیطان از درگاه حق رانده شد، از خدای متعال حاجت خواست که او را تا روز حشر مهلت دهد و خدای متعال او را مهلت داد. البته نه تا روز حشر، بلکه تا وقت معلوم.
“قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْني‏ إِلى‏ يَوْمِ يُبْعَثُونَ""قالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرينَ"(1)
گفت: پروردگارا! مرا تا روز رستاخيز مهلت ده (و زنده بگذار!) فرمود: تو از مهلت يافتگانى!
و می دانیم شیطان کنار ملایک مقرب الهی به عبادت می پرداخت و تا مقام آن ها پیش رفت. وقتی که به دلیل عصیان از درگاه الهی رانده شد و البته همان زمان مهلت گرفت تا بر پایی قیامت زنده بماند،پس به دلیل ماهیتی که داشت، می توانست از اخبار آسمان بهره بگیرد. از این جهت می توان همان حکم را به ذریه شیطان که از نسل او هستند نیز سرایت داد و همان احکام را اجرا کرد.
در نتیجه شیاطین قادر بودند از اخبار غیبی هر چند ناقص بهره گیرند و چون نمی توانستند بر قلب پیامبران نفوذ کنند، میان مردم رفته آن اخبار را به کاهنان القاء می کردند و جامعه را به هم می ریختند.
با مبعوث شدن پیامبر، درب آسمان ها به روی شیاطین بسته شد. و اگر قصد نفوذ داشتند، با شهاب سنگ ها متواری می شدند.
این نکته را اضافه کنیم که شیاطین هیچ سنخیتی با ملائکه ندارند.اما آزادی عمل آن ها باعث می شد که به آسمان ها بروند و اخبار غیبی را دزدانه گوش دهند.
در یکی از تفاسیر آمده است:
و تو اى محمد! دروغگو و زشت كردار نيستى و شياطين بر تو چيره نمي شوند. بلكه فرشتگان بر تو نازل شده و فرود مي آيند و هنگام نزول وحى، شياطين استراق سمع كرده و پنهانى از فرشتگان چيزى مى‏شنيدند و به کاهنان و پیروان خود مي رساندند و بيشتر آن ها از نزد خود چيزهایى به دروغ بر آن چه شنيده بودند، مى‏افزودند. از زمان ولادت نبى اكرم صلوات الله علیه، شياطين از استراق سمع و گوش دادن دزديده و پنهانى ممنوع و محجوب شدند.(2)
پی نوشت ها:
1. سوره حجر،آیه 36 و 37
2.بروجردی سید محمد ابراهیم،تفسیر جامع،تهران،انتشارات صدر،سال 1366 خورشیدی،چاپ ششم،جلد پنجم،ص 85