قرطاس

یا رب

سوال:

امير مومنان علي عليه السلام در خطبه قاصعه نهج البلاغه از ابليس به ملك تعبير كرده است و برخي از مفسران مانند شيخ طوسي و … نيز گفته اند ابليس فرشته بود و براي همين خدا به او فرمود بر آدم سجده كن ؛ با اين نگاه معناي «وكان من الجن» چيست؟

=============

پاسخ:

ظاهر کلام الهی صراحت دارد که شیطان از ملائکه نیست بلکه از گروه جنیان است:

«وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»؛ به ياد آريد زمانى را كه به فرشتگان گفتيم: «براى آدم سجده كنيد!» آنها همگى سجده كردند جز ابليس ـ كه از جن بود ـ و از فرمان پروردگارش بيرون شد. (کهف، 50)

کسانی که قائلند ابليس از فرشتگان بوده آيه فوق را به مفهوم لغوى آن تفسير مى ‏كنند، و مى ‏گويند منظور از “كانَ مِنَ الْجِنِّ” اين است كه ابليس از نظر پنهان بود، هم چون ساير فرشتگان.

ولی در جواب بیاید گفت كه اين معنى كاملا خلاف ظاهر است.

در خطبه قاصعه نهج البلاغه نیز نام “ملک"، از باب مجاز برای شیطان به کار برده شده است. (تفسير نمونه، ج ‏12، ص 467)

از طرفی کسانی که قائلند شیطان از ملائکه نبوده بلکه از جنیان است، ادله متعددی اقامه کرده اند:

1. شیطان کافر است در حالی که ملائکه معصوم هستند:

«عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ»؛ آتشى كه فرشتگانى بر آن گمارده شده كه خشن و سختگيرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمى‏كنند و آنچه را فرمان داده شده‏اند (به طور كامل) اجرا مى‏نمايند! (تحریم، 6)

2. ملائکه ذریه و زاد و ولد ندارند در حالی که شیطان ذریه و فرزند دارد:

«أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني‏ وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلاً»؛ آيا (با اين حال،) او و فرزندانش را به جاى من اولياى خود انتخاب مى‏ كنيد، در حالى كه آنها دشمن شما هستند؟! (فرمانبردارى از شيطان و فرزندانش به جاى اطاعت خدا،) چه جايگزينى بدى است براى ستمكاران! (کهف، 50)

3. روایات به صراحت، شیطان را از جنیان دانسته اند و از جنس ملائکه بودن ابلیس را باطل دانسته اند:

در روایتی از امام رضا علیه السلام در این زمینه آمده:
فرشتگان همگى معصوم و از كفر و زشتيها به لطف پروردگار، محفوظ هستند. راوى حديث مى ‏گويد: به امام عرض كردم مگر ابليس فرشته نبود؟ حضرت فرمودند: نه، او از جن بود، آيا سخن خدا را نشنيده‏ ايد كه مي فرمايد: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ». (عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج ‏1، ص 269)

در حديث ديگرى از امام صادق علیه السلام نقل شده فرمودند:
ابلیس از جن بود، ولى همراه فرشتگان بود، آن چنان كه آن ها فكر مى ‏كردند از جنس آنان است (بخاطر عبادت و قربش نسبت به پروردگار) ولى خدا مى ‏دانست از آن ها نيست، هنگامى كه فرمان سجود صادر شد آن چه مى ‏دانيم تحقق يافت (پرده‏ ها كنار رفت و ماهيت ابليس آشكار گرديد). (الكافي، ج ‏2، ص 308، ح 6؛ تفسير نورالثقلين، ج ‏3، ص 267؛ البرهان في تفسير القرآن، ج ‏3، ص 643)

بنابر این؛ ابلیس در گروه ملائکه بوده است ولی از جنس آن ها نبوده بلکه از گروه جنیان است.