قرطاس

ادله اثبات اتحاد عاقل و معقول

دلیل اول: (برهان تضایف)

به جرات مى‏توان گفت مهمترین و در عین حال جنجالى‏ترین و پیچیده‏ترین برهان که براى اثبات اتحاد عاقل به معقول ارایه شده، برهانى است موسوم به برهان تضایف این برهان را صدر المتالهین در اسفار (31) و مشاعر (32) بیان نمود و پس از وى مورد بحث ومناقشات فراوان واقع شد، برخى آن را ناتمام دانسته و برخى دیگر آن را برهانى متین و مستحکم به شمار آوردند و در مقام پاسخگویى به اعتراضات مخالفین بر آمدند. از جمله کسانى که برهان تضایف را ناتمام دانسته است، حکیم متاله محقق بارع ملا هادى سبزوارى است. حکیم سبزوارى در دو جاى شرح منظومه با صراحت این برهان را بى اعتبار مى‏خواند، یکى در بحث وجود ذهنى که مى‏گوید:

«و اما مسلک التضایف الذى سلکه صدرالمتالهین فى المشاعر و غیره لا ثبات هذا المطلب فغیر تام‏» (33)

دیگرى در مبحث علم واجب به ذات خود، که مى‏گوید:

«نعم قد استدل صدرالمتالهین - قدس سره - بتکافؤ المتضایفین فى المشاعر و غیره على اتحاد العاقل و المعقول فى العلم بالغیر ایضا، ولکن عندى انه لایثبت المطلوب بهذا.» (34)

همچنین در تعلیقه خود بر اسفار با چند دلیل، برهان تضایف را مخدوش مى‏کند. (35)

مرحوم علامه طباطبایى نیز در تعلیقه‏اى که بر اسفار دارند برهان تضایف را قاصر از اثبات مدعاى صدر المتالهین قلمداد مى‏کنند، و مى‏گوید:

«و اما ماذکره- قدس سره- من حدیث التضایف بین العاقل و معقول فقد قدمنا فى مباحث الوحدة و الکثرة ان التضایف من اقسام التقابل الذى هو غیریة ذاتیة، و ما هذا شانه لا یتحقق فى شى‏ء واحد من حیث هو واحد.» (36)

و از اینرو، ایشان در کتاب نهایة الحکمة، دلیل دیگرى براى اثبات اتحاد عاقل و معقول اقامه‏مى‏کنند. (37)

استاد مصباح یزدى نیز در تعلیقه خود بر نهایة الحکمة، برهان تضایف را تضعیف مى‏کند و مى‏گوید:

«ان وصف المعقولیة مفهوم اضافى غیر داخل فى ذات شى‏ء من الاشیاء و لا منتزع عنها الا باعتبار طرف هو عاقل لها، فالصورة العقلیة انما تکون بحیث‏یمکن ان تصیر معقولة…» (38)

اما بسیارى از حکیمان الهى نیز برهان تضایف را برهانى تام دانسته‏اند، و در مقام پاسخگویى به اعتراضات محقق سبزوارى و دیگران بر آمده‏اند. آیة الله سید ابوالحسن رفیعى قزوینى رساله‏اى مستقل در باب اتحاد عاقل به معقول تالیف نمود و در آن تقریرى نوین از برهان تضایف عرضه داشت. (39) دکتر مهدى حائرى در کاوشهاى عقل نظرى و علامه شهید مطهرى در کتاب شرح منظومه، هر کدام به طور مبسوط در این باره بحث کرده‏اند. استاد حسن زاده آملى نیز در کتاب اتحاد «عاقل به معقول‏» از این برهان جانبدارى کرده، اعتراضات محقق سبزوارى بر این برهان را پاسخ مى‏گوید، و سپس خود تقریرى متین و استوار از آن ارایه مى‏دهد. (40)