قرطاس

«جهل» و نادانی، در مقابل «علم» و دانستن قرار می‌گیرد که به دو زیر مجموعه «جهل بسیط» و «جهل مرکب» تقسیم می‌شود.

الف) «جهل بسیط» بدین معنا است که انسان چیزى را نداند، اما متوجه این جهل و نادانى خودش باشد، مانند ما ‌که هنوز نمی‌دانیم در کره مریخ موجود زنده‌‏اى وجود دارد یا نه، و به این ناآگاهى خود نیز آگاهیم که در این صورت تنها با یک جهل مواجهیم.

گفتنی است که جهل بسیط، ضد علم نیست، بلکه تقابل میان آن دو، تقابل ملکه و عدم ملکه است. و ممکن است به علم منجر شود.

ب) «جهل مرکب» به مواردی گفته می‌شود که انسان چیزى را نداند و متوجه این نادانى خویش نباشد، بلکه اعتقاد دارد که در موضوع مورد نظر، آگاهی لازم را دارد، مانند کسانى که اعتقادات فاسد دارند و خیال می‌‏کنند به حقایق آگاه‌‏اند، در حالی‌که در واقع نادان‌‏اند.

این نوع از نادانی را بدان جهت، «جهل مرکّب» نامیده‏‌اند که در واقع مرکّب از دو جهل و نادانی است. یکى جهل به واقعیت، و دیگری جهل نسبت به نادانی خویش!

 جهل مرکّب مقابل علم است به تقابل تضادّ و ممکن نیست که با وجود آن علم حاصل شود.

در پایان ذکر این نکته لازم است که «جهل مرکب» بسیار خطرناک‌تر از «جهل بسیط» است؛ چرا که به گفته آن شاعر پارسی‌گو:

آنکس که نداند و بخواهد که بداند
جان و تن خود را ز جهالت برهاند
آنکس که نداند و نداند که نداند
در جهل مرکب ابدالدهر بماند.