قرطاس

همان طور که می دانید، قوه یعنی استعدادی که در شئ است و به آن این امکان را می دهد تا چیز دیگری شود. بالقوه نیز آن شیئی است که این استعداد را در خود دارد و می تواند در آینده تبدیل به شئ دیگر شود.
مثلا، خاک و گل بالقوه کوزه است؛ یعنی این استعداد را در خود دارد که در آینده کوزه گردد و این به دلیل آن است که قوه کوزه شدن را دارد.
فعل نیز به معنای بودن و تحقق داشتن است؛ چنان که می گوییم:
خاک و گل که در آغاز بالقوه کوزه بود، پس از این که کوزه گر در آن کار کرد، بالفعل کوزه می گردد؛ یعنی واقعا به صورت کوزه در خارج تحقق می یابد.

از سوی دیگر گفته شد که ماده هر شئ، آن موادی است که شئ از آن ها تشکیل شده است.
صورت نیز، همان ساختار شئ است که شئ را آن شئ می کند.
به عنوان نمونه، خاک و گل ماده ی کوزه است؛ زیرا آنچه کوزه را تشکیل می دهد، جز خاک و گل چیزی نیست. اما صورت کوزه، همان شکل، قالب و ساختار کوزه است.

با این توضیحات، می توان رابطه میان این مفاهیم را یافت:

ماده شئ همان وجود بالقوه شیئ است؛ زیرا هنوز صورت را که به آن تعین و فعلیت شیئ می گوییم، نپذیرفته و تا وقتی که صورت و به عبارت دیگر، تعین و فعلیت نیافته باشد، چیز خاصی نیست.

از سوی دیگر، این صورت شئ است که یک شئ را آن شئ میکند؛ به عبارت دیگر، صورت، فعلیت شئ بوده و شیئ را از حالت استعداد خارج کرده و بالفعل متحقق می سازد.

برای مثال، دانه گندم، بالقوه بوته گندم است، یعنی این امکان را دارد که در آینده به بوته گندم تبدیل شود.اما از طرف دیگر، دانه گندم، ماده هم هست، برای صورت خود که همان بوته گندم است.
مواد تشکیل دهنده بوته گندم، همان دانه گندم است، با این تفاوت که بوته گندم ساختار بوته گندم را دارد و به عبارت دیگر، بالفعل بوته گندم گشته است. صورت، کمال و تحقق کامل شیئ است و دانه گندم نیز به سوی کمال خویش در حال حرکت است.

نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که یک شئ ممکن است نسبت به چیزی بالقوه (ماده) و نسبت به چیز دیگر بالفعل (صورت) باشد.
به عنوان مثال، جوجه نسبت به مرغ، ماده است و به عبارت دیگر، جوجه بالقوه مرغ می باشد.
اما همین جوجه در نسبت با نطفه اولیه خود، صورت و فعلیت آن بوده و آن نطفه اولیه، ماده جوجه و دارای قوه جوجه شدن است. (بالقوه، جوجه است.)

همه اشیا و موجودات به سوی کمال خود در حال حرکتند و این کمال، همان صورت است. یعنی همه آن ها می خواهند به فعلیت برسند. دانه می خواهد گیاه شود؛ بنابراین دانه ماده و گیاه صورت آن است.
بدین ترتیب گفته می شود که ماده قوه و صورت، فعلیت شئ است.